Σαν σήμερα “έφυγε” ο “Γέρος της Δημοκρατίας”, Γεώργιος Παπανδρέου: Η κηδεία του, το 1ο συλλαλητήριο κατά της Χούντας

«Ολα πήγαιναν θαυμάσια έως τις 2.05 π.μ., οπότε ενεφανίσθη εγκεφαλικό επεισόδιο. Εν συνεχεία και εις διάστημα 10΄-15΄ όλα τελείωσαν». Με αυτή τη λιτή δήλωση ο προσωπικός γιατρός του Δ. Μπάκαλος ανακοινώνει την 1η Νοεμβρίου 1968 στις 3 π.μ τον θάνατο του Γεωργίου Α. Παπανδρέου. Μία από τις πολιτικά κυρίαρχες προσωπικότητες του αιώνα απέρχεται… Πρωθυπουργός οκτώ μήνες πριν και τρεις μήνες μετά την απελευθέρωση. Ενάμιση μήνα το 1963 και 16 το 1964-65. Εχει εισαχθεί στον «Ευαγγελισμό» στις 25 Οκτωβρίου με γαστρορραγία. Στις 30 αποφασίζουν οι διευθυντές της Β΄ και της Γ΄ Χειρουργικής Κλινικής, παρισταμένου και του Γ. Μαύρου. Υποβάλλεται σε εγχείρηση. Αντέχει μία εβδομάδα. Την ώρα του θανάτου του παρευρίσκονται ο γιατρός Α. Κοκκέβης, τ. υπουργός, ο Αντ. Σταυρόπουλος, αγαπητός εξάδελφός του, ο οποίος φέρει και το «κανονικό» επώνυμο της οικογένειας, καθώς και η πιστή οικονόμος του Χρυσούλα. Καταφθάνουν δε οι στενοί συνεργάτες του Μανουσάκης, Μοθωνιός, Καχριμάνης, Καράτσης κ.ά.

Από την ευρεία πολιτική γενιά του έχουν ήδη αποδημήσει ο Γιάννης Πασαλίδης (15 Μαρτίου ’68) και ο Ηλίας Τσιριμώκος (13 Ιουλίου ’68). Ισως έχει σημειολογικό ενδιαφέρον ότι δύο εβδομάδες μετά την κηδεία του καταδικάζονται τόσο το ιδρυτικό μέλος όσο και ο τελευταίος πρόεδρος της Οργάνωσης Νέων Ενώσεως Κέντρου (ΟΝΕΚ) Αλέξανδρος Παναγούλης και Ελευθέριος Βερυβάκης. Εις θάνατον και εις ισόβια δεσμά αντιστοίχως. Εχουν αποπειραθεί τυραννοκτονία.

Το τελευταίο μήνυμα διοχετεύεται στο BBC

Ο Γ. Παπανδρέου, όπως άλλωστε όλοι οι πολιτικοί, συλλαμβάνεται τη νύχτα των συνταγματαρχών. Κρατείται στο Γουδί, όπου το στρατόπεδο τ/θ του Παττακού. Προφανώς σύμφωνα με τα μέτρα της εποχής, θεωρείται και είναι, προβεβηκυίας ηλικίας και η υγεία του έχει κλονιστεί από τους δύο Ανένδοτους Αγώνες ως «Γέρος της Δημοκρατίας». Τίθεται από τις 14 Μαΐου «εις κατ’ οίκον περιορισμόν», ο οποίος χαλαρώνει από τις 7 Οκτωβρίου μεν, οπότε δεχόταν επισκέψεις, αλλά στον περίγυρο και στον κήπο της έπαυλης «Γαλήνη» περιπολούν οπλισμένοι χωροφύλακες.

Η φρούρηση, όμως, δεν παρεμποδίζει τον επιτηρούμενο και τους προαναφερθέντες συνεργάτες του συν τον πρώην υπουργό Ν. Μπακόπουλο να προβούν σε όλες τις προπαρασκευαστικές και παραπλανητικές ενέργειες, ώστε μία εβδομάδα πριν από τη συμπλήρωση έτους από το πραξικόπημα –και συγκεκριμένα την Κυριακή των Βαΐων– να μαγνητοφωνηθεί από τον ίδιο και να διοχετευθεί από τον Ν. Αλεξίου στο BBC ένα δυναμικό μήνυμά του προς τον λαό, αλλά και τους λαούς και τους ηγέτες του κόσμου. Περιγράφει σε αυτό μ’ ενάργεια την περιπέτεια της χώρας. Ανατρέπει ένα προς ένα τα «επιχειρήματα» της χούντας. Καταγγέλλει την απάτη του επικείμενου δημοψηφίσματος. Επισημαίνει δε τον κίνδυνο η δικτατορία να αποβεί μολυσματική και για άλλες χώρες. Το μήνυμα είναι η τελευταία επικοινωνία του βιαίως παροπλισμένου ηγέτη με τον λαό, στον οποίο αναφερόταν άλλοτε επιτυχώς και ειλικρινώς, άλλοτε δε ανεπιτυχώς και ανειλικρινώς. Αλλωστε, ο πολιτικός βίος του έχει υπερβεί τον μισό αιώνα.

Η Ενωση Κέντρου, ο Ανδρέας και το ΠΑΚ

Πάντως, η προσωπική και πολιτική συμβίωσή του με τον πρωτότοκο Ανδρέα σκίασε τα τελευταία χρόνια του. Ο γιος του είχε δύο πολυτάραχες υπουργίες. Οι προσπάθειές του δε να υπερκεράσει τον πατέρα του στο κόμμα, μολονότι αυτός παραμένει ενεργός, ήταν εμφανείς και ψυχοφθόρες. Χειρίζεται επιπολαίως τη συνδικαλιστική οργάνωση αξιωματικών ΑΣΠΙΔΑ, γεγονός το οποίο λειτουργεί ως αφορμή να εκσπάσει η δομική κρίση με το Στέμμα τον Ιούλιο ’65. Να παραιτηθεί ο πατέρας-πρωθυπουργός. Να περιέλθει η χώρα σε δίνη με απρόβλεπτες συνέπειες. Επιπλέον, αντιδρά λυσσαλέα στην προσπάθεια του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος μαζί με τους Π. Κανελλόπουλο, τον άνακτα κι εκδότες εφημερίδων, δρομολογούν πρωτοβουλίες να εκτονωθεί η κατάσταση με τον σχηματισμό κυβέρνησης Παρασκευοπούλου (22 Δεκεμβρίου ’66), την ψήφιση της απλής αναλογικής, τον ορισμό ταχέως λυτρωτικών εκλογών κ.λπ.

Εν πάση περιπτώσει, οι δύο άνδρες και η κ. Μαργαρίτα, το ίδιο βράδυ της 15ης Ιανουαρίου 1968, κατά το οποίο ο Παττακός εγχειρίζει αυτοπροσώπως στον Ανδρέα διαβατήριο κι αφού έχει το ζεύγος προμηθευτεί εισιτήρια με προορισμό το Παρίσι, την επομένη τα ξημερώματα μεταβαίνουν και δειπνούν στο Καστρί. Σύμφωνα με αυθεντική αφήγηση του Ανδρέα και αφού ο «Γέρος» τον ενημερώνει περί των απόψεων της Ε.Κ. απέναντι στη χούντα, καθώς και ότι πρέπει να υπάρξει αντίσταση στο εξωτερικό και κινητοποίηση της διεθνούς κοινής γνώμης, τον εξουσιοδοτεί ευθέως και κατηγορηματικώς να εκπροσωπεί την Ε.Κ. Ο εξουσιοδοτηθείς δεν αντιλέγει και αποδέχεται. Ακριβώς 46 μέρες αργότερα ιδρύει το Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Κίνημα (ΠΑΚ) με προγραμματικές θέσεις πόρρω απέχουσες από αυτές της Ε.Κ. Ο Γ. Παπανδρέου είναι εισέτι ζων… Στη διαθήκη του που δημοσιεύεται οκτώ μέρες μετά τον θάνατόν του, περιορίζει τον Ανδρέα «εις ό,τι εν ζωή δαπάνησα διά τας σπουδάς του». Περαιτέρω σχόλια παρέλκουν. Απλώς ως προς την πληρότητα: Στον δευτερότοκο Γιώργο καταλείπει κινητά και χρήματα, ενώ στην εγγονή Σοφία το λεγόμενο Καστρί.

Το νέο «Σύνταγμα»

Εν τω μεταξύ, έχει βέβαια ήδη ολοκληρωθεί η κωμωδία του νέου «Συντάγματος». Είναι ενδεικτικό, πάντως, ότι κορυφαίοι δικαστικοί, καθηγητές και εν γένει νομικοί, φέρονται εν συμπνοία να συντάσσουν ένα σχέδιο, το οποίο δημοσιοποιείται στις 11 Ιουλίου 1968. Δίδεται δε σε δημόσιο διάλογο! Ο αγοραστής π.χ. εφημερίδας μπορεί να αποκόπτει απ’ αυτήν ένα τεράστιο κουπόνι στο οποίο ν’ αναγράφει την άποψή του επί άρθρων και να το αποστέλλει ατελώς στην Επιτροπή προς… επεξεργασία. Το Διαδίκτυο δεν έχει εφευρεθεί εισέτι… Το τελικό κείμενο δημοσιεύεται στις 16 Σεπτεμβρίου και στις 29 διενεργείται το «δημοψήφισμα» από την ανατολή της Κυριακής έως την ανατολή της Δευτέρας, εξαιτίας της απειρίας δημοδιδασκάλων, τελωνειακών, εφοριακών, αρχαιοφυλάκων και λοιπών δημοσίων υπαλλήλων ακραιφνώς εθνικοφρόνων, οι οποίοι διορίζονται… δικαστικοί αντιπρόσωποι, αφού οι δικηγόροι θεωρούνται αναρχικά στοιχεία. Το επικυρωτικό «Ναι»… δεν κατορθώνει να υπερβεί το 94% και περιορίζεται στο 93,9%, ενώ το απορριπτικό «Οχι»… δεν επιτυγχάνει να προσεγγίσει ούτε το 6%, περιοριζόμενο στο περιφρονητικό 5,68%. Βεβαίως, ο στρατιωτικός νόμος διατηρείται εν ισχύι, διότι η χώρα επιθυμεί να παραμείνει εις τον γύψον άχρι νεωτέρας.

Εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες συνοδεύουν τη σορό

Ευλόγως οι εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες, οι οποίοι συνοδεύουν από τη Μητρόπολη στο Α΄ Νεκροταφείο τον Γ. Παπανδρέου, βοούν «Πού είναι το όχι μας;». Εκτός φυσικά από τα συνθήματα «Σήκω Γέρο να μας δεις», «Παπανδρέου – Δημοκρατία – 114» κ.λπ. Εχουν προηγηθεί οι διαδικασίες: η σορός μεταφέρεται το απόγευμα της ημέρας του θανάτου στο παρεκκλήσιο του Αγ. Ελευθερίου. Λίγες εκατοντάδες νέοι συνθηματολογούν. Μερικοί συλλαμβάνονται. Αμέτρητες χιλιάδες πολίτες αποχαιρετίζουν τον «Γέρο τους», αγκαλιάζοντας και φιλώντας το φέρετρό του. Ο υφυπουργός Προεδρίας Κ. Βοβολίνης, συμφωνούσης και της χήρας(;) Κυβέλης, προτείνει κηδεία δημοσία δαπάνη με τιμές πρωθυπουργού εν ενεργεία. Η πρόταση απορρίπτεται από συγγενείς και συνεργάτες, οι οποίοι με αυτοσχέδιο έρανο μεταξύ τους καλύπτουν τα της όλης διαδικασίας. Η Αστυνομία απαγορεύει εκδηλώσεις. Απειλεί με συλλήψεις. Δεν δίδεται άδεια στον Ανδρέα να παραστεί. Αντ’ αυτού η σύζυγός του και ο πρωτότοκος Γιώργος, 16 ετών, αποθεώνονται όταν εμφανίζονται.

Υμνοι στη Δημοκρατία

Η νεκρώσιμος ακολουθία αρχίζει στις 11.30 π.μ. της 3ης Νοεμβρίου ημέρα Κυριακή. Χοροστατεί κατά το τυπικό –θα μπορούσε να επικαλεστεί ασθένεια– ο διορισμένος προκαθήμενος Ιερώνυμος Κοτσώνης. Επικηδείους εκφωνούν ο Νικ. Μπακόπουλος, κοινοβουλευτικό δεξί χέρι του με πολιτική καταγωγή από τον Αλ. Παπαναστασίου και ο Παν. Κανελλόπουλος, παρακαλώ, φίλος και συνεργάτης κατά το παρελθόν και το παρόν, αλλά εν τω μεταξύ αδιάλλακτος αντίπαλος. Αμφότεροι υμνούν τη Δημοκρατία.

Η πομπή αποτελείται από δυσχερώς κινούμενη συμπαγή μάζα πολιτών. Ολες οι κάθετοι και παράλληλοι οδοί, οι πλατείες, οι εξώστες, τα δώματα υπερπλήρη. Τα προαναφερόμενα συνθήματα δονούν επί ώρες την κεντρική Αθήνα. Οι ένστολοι αστυνομικοί εμβρόντητοι καθίστανται βωβοί θεατές. Οι τα πολιτικά φέροντες της Ασφάλειας «ξεμοναχιάζουν» επιλεκτικώς 41 πολίτες, νέους κατά προτίμηση. Με προκατασκευασμένες κατηγορίες-καρμπόν τούς συλλαμβάνουν. Τους προσάγουν στους συνεργάσιμους εισαγγελείς, οι οποίοι τους ασκούν δίωξη με τις συνήθεις κατηγορίες της αντίστασης και της περιύβρισης Αρχής κ.λπ. Το δε από τη φύση του προθυμότατο Εκτακτο Στρατοδικείο τους καταδικάζει με συνοπτικές διαδικασίες σε φυλάκιση από 1-5 χρόνια!

Η κηδεία λειτουργεί ως η πρώτη λαϊκή εκδήλωση τόσο προς αποδοκιμασία του καθεστώτος όσο και προς απόρριψη –όχι απλώς αμφισβήτηση– του «δημοψηφισματικού» αποτελέσματος. Οι πλέον έμφρονες από τους πραξικοπηματίες αντιλαμβάνονται ότι ενάμισι έτος δεν επαρκεί ώστε να εκριζωθεί το «παλαιό». Αυτό επιβεβαιώνεται και από την ευρύτατη συμμετοχή στην κηδεία του Γ. Σεφέρη (22 Σεπτεμβρίου 1971), όσο και από το αντίστοιχης δυναμικότητας μνημόσυνο του Γ. Παπανδρέου (4 Νοεμβρίου 1973), το οποίο ακολουθείται σε απόσταση αναπνοής από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, 11 μέρες μετά. Εχουν μεσολαβήσει τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο οι τρεις καταλήψεις της Νομικής με διαδηλώσεις.

Aπο το αρχείο της “Καθημερινής”.