Χρ.Παπαθανασίου: “Πολιτικός γάμος ομόφυλων ζευγαριών: Η ώρα που το ΠΑΣΟΚ θα αναμετρηθεί με την ιστορία του”

Γράφει ο Χρυσοβαλάντης Παπαθανασίου*

*Ο Χρυσοβαλάντης (Βαλάντης) Παπαθανασίου είναι διδάκτωρ Κοινωνικής Ψυχολογίας, εντεταλμένος διδάσκων Πολιτικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και αναπλ. Γραμματέας του Τομέα Κοινωνικής Ένταξης και Συνοχής του ΠΑΣΟΚ – Κινήματος Αλλαγής.

Τις τελευταίες δεκαετίες η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται σε κρίση. Στις εκλογικές αναμετρήσεις που ακολούθησαν την οικονομική ύφεση του 2008 η παραδοσιακή βάση του εκλογικού σώματος, που ψήφιζε κόμματα της σοσιαλδημοκρατίας, άλλαξε ρότα. Οι αλλαγές που συντελέστηκαν παγκοσμίως σε κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό, τεχνολογικό και περιβαλλοντικό επίπεδο ήταν κοσμογονικές και τα κόμματα της σοσιαλδημοκρατίας φάνηκε να δυσκολεύονται να αφουγκραστούν τις αναδυόμενες ανάγκες και να εκφράσουν έναν πειστικό λόγο που να δίνει ικανοποιητικές απαντήσεις στα ερωτήματα και ρεαλιστικές λύσεις στα προβλήματα των πολιτών των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Το στίγμα της σοσιαλδημοκρατίας έγινε θαμπό και οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των κομμάτων της κεντροαριστεράς και των νεοφιλελεύθερων κομμάτων έγιναν δυσδιάκριτες. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα άρχισαν σταδιακά να συντηρητικοποιούνται και να χάνουν τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά τους. Η μετατόπιση της σοσιαλδημοκρατίας προς τον σοσιαλφιλελευθερισμό αποδείχτηκε εκ του αποτελέσματος αποπροσανατολιστική.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν ταυτοτικό ζήτημα για τα κόμματα της σοσιαλδημοκρατίας, το κύριο διαφοροποιητικό στοιχείο τους από τα κόμματα της Δεξιάς και της Άκρας Δεξιάς. Η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (πρέπει να) βρίσκεται στην κορυφή της πολιτικής ατζέντας του ΠΑΣΟΚ – Κινήματος Αλλαγής, καθώς αντικατοπτρίζει τον σοσιαλδημοκρατικό αγώνα για τις λεγόμενες μεταϋλιστικές αξίες και τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν εμβάθυνση της ισότητας των φύλων, πολιτικές για την προστασία του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή, προαγωγή του διεθνισμού, αναγνώριση και θεσμοθέτηση των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων και άλλες προοδευτικές παρεμβάσεις. Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι ο προοδευτισμός συνδέεται με την έννοια της «ανοιχτής κοινωνίας», μιας κοινωνίας της οποίας τα μέλη δεν δεσμεύονται από σταθερές και αμετάβλητες αλήθειες αλλά είναι ανοιχτά στις μεταβολές της αντίληψης και της γνώσης, όπως αναφέρει ο Αυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόπερ. Αντίθετα με τις κλειστές κοινωνίες, των οποίων τα μέλη εμπιστεύονται μόνο άτομα της ίδιας ομάδας και επιδεικνύουν καχυποψία και εχθρότητα απέναντι στους άλλους, τα μέλη μιας ανοιχτής κοινωνίας δεν είναι φοβικά προς το άλλο, το διαφορετικό, το ανοίκειο.

Έχοντας ρίζα στο λατινικό «sociare», που σημαίνει «ενσωματώνω», η σοσιαλδημοκρατία έχει στη «φύση» της την κοινωνική ένταξη και συνοχή. Βασική μέριμνά της είναι η προστασία των ευάλωτων, των μη κοινωνικά προνομιούχων. Μια κοινωνική ομάδα που διαχρονικά έχει δεχτεί εχθρότητα, μίσος και βία είναι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Μετά από πολύχρονη πάλη του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος, η κοινωνική πραγματικότητα για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα στις δυτικές κοινωνίες παρουσιάζει βελτίωση. Διεκδίκησαν και κατάφεραν να αποκτήσουν ορατότητα και θέση στη δημόσια σφαίρα, καθώς και ένα νομικό δίχτυ προστασίας απέναντι στις διακρίσεις σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης ζωής και δράσης, όπως στην απασχόληση και στον χώρο εργασίας. Όμως, πολλά είναι ακόμα αυτά που πρέπει να γίνουν, για να μπορούμε να μιλάμε για πραγματική ισότητα. Ένα από τα ζητήματα στα οποία έχει επιτευχθεί περιορισμένη πρόοδος είναι ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών και όσα συνδέονται με αυτόν, όπως η τεκνοθεσία και η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Το θέμα της νομικής αναγνώρισης της σχέσης ομόφυλης οικειότητας και της γονεϊκότητας στη χώρα μας βρίθει από παραδοξότητες. Για παράδειγμα, ενώ η τεκνοθεσία από ΛΟΑΤΚΙ+ μονογονέα είναι νόμιμη από το 1996 και η αναδοχή παιδιού από ομόφυλα ζευγάρια θεσμοθετήθηκε το 2018, η από κοινού τεκνοθεσία από ομόφυλο ζευγάρι δεν είναι δυνατή, αλλά ούτε και η προσφυγή σε ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Δηλαδή, ένας/μία ομοφυλόφιλος/-η κρίνεται ικανός/-ή να αναλάβει την ανατροφή ενός παιδιού, αλλά ένα ζευγάρι ομοφυλόφιλων ανδρών ή γυναικών δεν είναι ικανό. Επίσης, ένας/μία ομοφυλόφιλος/-η μπορεί να αναλάβει την ανατροφή ενός παιδιού με το οποίο δεν έχει βιολογική συγγένεια, αλλά δεν έχει δικαίωμα να αποκτήσει ένα βιολογικό παιδί.

Σε ένα περιβάλλον σύγχυσης, αντιφάσεων και πόλωσης, σύντομα οι πολιτικές δυνάμεις του τόπου θα κληθούν να λάβουν αποφάσεις και να ψηφίσουν στο Ελληνικό Κοινοβούλιο για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών και το δικαίωμά τους στην τεκνοθεσία. Στη ΝΔ έχουν αρχίσει να «μετράνε τα κουκιά» και προσπαθούν να περάσουν στα ΜΜΕ εικόνα ενότητας, παρά τους κλυδωνισμούς σε υψηλό επίπεδο. Στο ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής τα πράγματα θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρα για δύο βασικούς λόγους: α) είναι κόμμα της σοσιαλδημοκρατίας, η οποία, όπως αναλύθηκε παραπάνω, έχει στον πυρήνα της ιδεολογικής ύπαρξής της την ελευθερία, την ισότητα και την αλληλεγγύη και β) είναι το κόμμα που έφερε «επανάσταση» στο οικογενειακό δίκαιο στην Ελλάδα. Παρά τις μεμονωμένες παραφωνίες, η θέση του κόμματος είναι σαφής, έτσι όπως τη διατύπωσε ο πρόεδρος του Κινήματος Νίκος Ανδρουλάκης, και δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας: ««Δεν είμαστε αλά καρτ δικαιωματιστές. Είμαστε υπέρ της θεσμοθέτησης του πολιτικού γάμου των ομόφυλων ζευγαριών».

Τα θέματα οικογενειακής πολιτικής θεωρούνται πρωταρχικής σημασίας για το ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής. Η μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου στις αρχές της δεκαετίας του 1980 αποτέλεσε «κοινωνική επανάσταση», τουλάχιστον όπως την εννοεί ο μεγάλος διανοητής Κορνήλιος Καστοριάδης. Για τον Καστοριάδη, «η επανάσταση δεν σημαίνει χειμάρρους αίματος, την κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων κ.ο.κ. Η επανάσταση σημαίνει τον ριζικό μετασχηματισμό των θεσμών της κοινωνίας».

Με τους νόμους 1250/1982 και 1329/1983 επετεύχθη μια ουσιαστική, συνολική μεταρρύθμιση που αφορά την οικογενειακή οργάνωση στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, καταργήθηκε ο αναχρονιστικός θεσμός της προίκας, αποποινικοποιήθηκε η μοιχεία και μπήκε τέλος στην εξευτελιστική αυτόφωρη διαδικασία που ακολουθούσε τη σύλληψη των «μοιχών», αναγνωρίστηκε ο πολιτικός γάμος ως ισόκυρος με τον θρησκευτικό, καταργήθηκε η υποχρεωτική εμπλοκή των εκκλησιαστικών αρχών στην έκδοση διαζυγίου και αναγνωρίστηκαν τα παιδιά όσων είχαν τελέσει πολιτικό γάμο στο εξωτερικό ως νόμιμα.

Ωστόσο το ΠΑΣΟΚ δεν περιορίστηκε στην κατάργηση αναχρονιστικών θεσμών και πρακτικών, αλλά πήγε ένα βήμα παρακάτω: διαμόρφωσε ένα νέο μοντέλο οικογενειακής οργάνωσης, σύμφωνα με το οποίο ο άνδρας δεν γίνεται πια αντιληπτός ως αρχηγός που απολαμβάνει ειδικά προνόμια. Η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών απέκτησε νέα, στέρεη βάση. Το σημαντικότερο ίσως επίτευγμα ήταν η αναγνώριση του παιδιού ως υποκειμένου δικαιωμάτων και κατ’ επέκταση η αναγνώριση μιας σειράς δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα άσκησης αγωγής πατρότητας (μέχρι τότε μόνο ο πατέρας μπορούσε να αναζητήσει το βιολογικό παιδί του και όχι το αντίστροφο) και η πλήρης εξίσωση των εκτός γάμου με τα εντός γάμου γεννημένων παιδιών, με συμβολική αλλαγή της νομικής ορολογίας, που μέχρι τότε στιγμάτιζε τα εκτός γάμου παιδιά με υποτιμητικούς όρους όπως «νόθα» και «εξώγαμα».

Σήμερα το θέμα της οικογενειακής οργάνωσης έρχεται και πάλι στο προσκήνιο. Αυτή τη φορά πρωταγωνιστές δεν είναι τα εκτός γάμου παιδιά ετεροφυλόφιλων αλλά τα χωρίς δικαιώματα παιδιά των ομογονεϊκών οικογενειών, των οποίων οι μη ετεροφυλόφιλοι γονείς δεν έχουν το νομικό δικαίωμα να τελέσουν γάμο και να απολαύσουν ίσα δικαιώματα με τους ετεροφυλόφιλους συμπολίτες τους.

Όπως το 1982, έτσι και το 2024 το ΠΑΣΟΚ δεν δύναται παρά να ταχθεί με το μέρος της προόδου. Θα ήταν ολέθριο λάθος να επιτρέψει στη δεξιά πτέρυγα του Κοινοβουλίου να παρουσιαστεί ως προστάτιδα των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων, ενώ στην πραγματικότητα στοχεύει στην εργαλειοποίησή τους, μέσω του αποκαλούμενου «ροζ ξεπλύματος» (pinkwashing), με σκοπό την απόσπαση της προσοχής των πολιτών από φλέγοντα προβλήματα της καθημερινότητας (φτωχοποίηση, ανεργία, στεγαστική κρίση, ακρίβεια κ.λπ.) και τη νομιμοποίηση της βίας κατά κοινωνικών ομάδων όπως οι Ρομά, οι μετανάστες κ.ά.

Το ενδιαφέρον της συντηρητικής κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη, ο οποίος πριν από λίγα χρόνια αφηγούνταν στο Κοινοβούλιο ιστορίες με ΛΟΑΤΚΙ+ και εξωγήινους στον Υμηττό, είναι βαθιά υποκριτικό και δεν πείθει κανέναν συνειδητό πολίτη, πόσο μάλλον κάποιο μέλος της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Όσο κι αν προσπαθεί να καλλιεργήσει ένα προοδευτικό προφίλ, η ιστορία είναι αδιάψευστος μάρτυρας του συντηρητισμού του. Συγκεκριμένα, έχει καταγραφεί ότι η ΝΔ του Κ. Μητσοτάκη: α) δεν ψήφισε ομόφωνα το σύμφωνο συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια το 2015, β) αντιτάχθηκε στον πολιτικό γάμο των ΛΟΑΤΚΙ+, γ) ψήφισε «κατά» στο δικαίωμα νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου για τα διεμφυλικά άτομα, δ) δεν ψήφισε την κατάργηση του αναχρονιστικού νόμου για «παρά φύσιν ασέλγεια μεταξύ αρρένων» (άρθρο 347 του Ποινικού Κώδικα). Επιπλέον, η ΝΔ δεν υπερψήφισε την αναθεώρηση του άρθρου 5 του Συντάγματος, που θα απαγόρευε κάθε μορφής διάκριση που αφορά τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου, κατάργησε τις θεματικές εβδομάδες στα σχολεία, που, μεταξύ άλλων, περιλάμβαναν και ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας, ενώ ο ομοφοβικός λόγος της είναι διαχρονικός και τα μνημειώδη παραληρήματα στελεχών της έχουν χαραχτεί ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη.

Στα ανθρώπινα δικαιώματα δεν υπάρχει χώρος για αμφιθυμία και επιφυλάξεις, εκπτώσεις και αστερίσκους. Σε τέτοιο ενδεχόμενο, η σοσιαλδημοκρατική ιδεολογία παραμένει απλώς ένα κούφιο κέλυφος και ο προοδευτικός λόγος κενός περιεχομένου. Ας αποτελέσει, λοιπόν, το θέμα του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών την αφορμή για να ξαναβρεί το ΠΑΣΟΚ τον ριζοσπαστικό και μεταρρυθμιστικό χαρακτήρα του. Το σίγουρο είναι ότι έφτασε η ώρα να αναμετρηθεί με την ιστορία του!