Εισαγωγικά

Από την ημέρα που εντοπίστηκε ο πρώτος ασθενής του νέου κορονοϊού στην  Ουχάν, πόλη της Κίνας το φαινόμενο μονοπωλεί την καθημερινότητά μας. Αρχικά τα κρούσματα στη μακρινή Κίνα και η άμεση κινητοποίηση των κινεζικών αρχών έδωσαν την εντύπωση πως ο νέος ιός αποτελεί ζήτημα που δεν θα απασχολήσει τον υπόλοιπο κόσμο. Σύντομα όμως διαπιστώσαμε πόσο λαθεμένη υπήρξε η πρώτη αυτή εντύπωση καθώς ο νέος κορονοϊός εξαπλώθηκε με ταχύ ρυθμό διάδοσης ανά την υφήλιο, με πρώτο επίκεντρο την Ευρώπη. Το φαινόμενο γρήγορα χαρακτηρίστηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (στο εξής ΠΟΥ) πανδημία, με βάση τον γρήγορο ρυθμό επιπολασμού του και τις επιπτώσεις που μπορεί να προκαλέσει στην υγεία του ανθρώπου.

Μεγάλο θύμα της διασποράς του ιού είναι η Ιταλία που μέχρι σήμερα μετρά συνολικά περίπου έντεκα χιλιάδες νεκρούς, με το σύστημα υγείας της και το προσωπικό του να δοκιμάζουν καθημερινά τα όριά τους. Ακολουθούν η Ισπανία με επτά χιλιάδες νεκρούς και η Γαλλία με τρεις χιλιάδες περίπου. Νέο επίκεντρο της πανδημίας είναι οι ΗΠΑ με την πολιτεία της Νέας Υόρκης να μετρά ως στιγμής οκτακόσια περίπου θύματα. Τα μέτρα που ελήφθησαν από τα κράτη συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, είναι κυρίως μέτρα κοινωνικής απομόνωσης προς αποφυγή της διασποράς του ιού όπως ενδεικτικά η μερική ή ολική απαγόρευση κυκλοφορίας, απολύμανση δημόσιων και κοινόχρηστων χώρων, ενημέρωση του κοινού σχετικά με τους ενδεδειγμένους κανόνες υγιεινής και την αποφυγή των πολυσύχναστων χώρων και του συνωστισμού γενικότερα.

Η πανδημία επέδρασε γρήγορα και στην παγκόσμια οικονομία με τα χρηματιστήρια να καταρρέουν και τα έσοδα των επιχειρήσεων να κατρακυλούν. Πολλοί αναλυτές και οίκοι αξιολόγησης μιλούν για νέα οικονομική κρίση, ανάλογη με αυτή του 2008. Η επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ανακοίνωσε αναστολή του δημοσιονομικού συμφώνου, εξετάζεται επίσης η διεύρυνση της ποσοτικής χαλάρωσης ενώ η συζήτηση για έκδοση ευρωομόλογου επανήλθε ξανά στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

Στο πολύ σύντομο αυτό χρονικό διάστημα από την εμφάνιση του νέου κορονοϊού μέχρι και σήμερα έχει καταστεί σαφές ότι δεν θα βγούμε αλώβητοι από την κρίση αυτή και ο στόχος είναι η περιστολή των ζημιών σε ό,τι αφορά τη δημόσια υγεία πρωτίστως και δευτερευόντως την οικονομία. Καταλυτικό ρόλο θα διαδραματίσει στην επίτευξη του στόχου για τη δημόσια υγεία η εύρεση πρωτότυπης διαπιστευμένης θεραπευτικής δραστικής ουσίας ή μεθόδου. Περισσότερα πρωτόκολλα θεραπειών δοκιμάζονται από φαρμακευτικές εταιρείες σε Καναδά, ΗΠΑ, Γερμανία και Κίνα με την πιο αισιόδοξη πρόβλεψη να αναμένει κάποια ή κάποιο από αυτά να δοθεί σε κυκλοφορία το φθινόπωρο του 2020.

Από τη στιγμή που θα βρεθεί η ενδεδειγμένη θεραπεία πρόληψης ή καταστολής του ιού τα κράτη και τα διεθνή φόρα οφείλουν να αναλάβουν στοχευμένες πρωτοβουλίες. Το παράδειγμα της Ιταλίας και μόνο αποτελεί επαρκώς εύγλωττο επιχείρημα για την όσο πιο άμεση ανάγκη περιστολής των δικαιωμάτων που προστατεύουν εν προκειμένω την ευρεσιτεχνία ή άλλως πατέντα των φαρμάκων προς όφελος της δημόσιας υγείας που σήμερα πλήττεται.

Στο παρόν παραθέτουμε συνοπτικά τις δυνατότητες που δίνουν οι εξαιρέσεις από τον κανόνα της προστασίας των πνευματικών και εμπορικών δικαιωμάτων που προστατεύουν την ευρεσιτεχνία για την αποτελεσματικότερη, μαζικότερη και ταχύτερη δυνατή παραγωγή και κυκλοφορία της στη μάχη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας. Η πρακτική αυτή μετά από χρονοβόρες διαδικασίες και σκληρές σταθμίσεις, έχει γίνει ευρύτερα αποδεκτή για την αντιμετώπιση επιδημιών που πλήττουν τις αναπτυσσόμενες χώρες, κυρίως με τη μέθοδο των παράλληλων εισαγωγών φαρμάκων. Τα πλεονεκτήματα των εξαιρέσεων και ιδίως της αναγκαστικής άδειας μπορούν να συμβάλουν αποτελεσματικά στη διαφύλαξη του θεμελιώδους δικαιώματος της υγείας με τη θωράκιση των κρατικών συστημάτων δημόσιας υγείας.

i. Ευρεσιτεχνία φαρμάκου – αποκλειστικά δικαιώματα χρήσης & εξαιρέσεις

Η Συμφωνία του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου για τα Δικαιώματα της Πνευματικής Ιδιοκτησίας, τέθηκε σε ισχύ το1995 (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, γνωστή ως TRIPS Agreement) και περιλαμβάνει την προστασία των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στην παραγωγή φαρμάκων τόσο στη μέθοδο παραγωγής όσο και στο προϊόν (άρθρο 27 παρ 1). Επιπλέον, στη Συμφωνία προβλέπονται ρητά οι εξαιρέσεις από την προστασία του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, αποτελεσματικότερες εκ των οποίων είναι ο αποκλεισμός από την κατοχύρωση δικαιώματος αποκλειστικής χρήσης στον κάτοχο της ευρεσιτεχνίας (άρθρο 27 παρ 2 & 3) και η παροχή υποχρεωτικής άδειας σε τρίτο πρόσωπο  (άρθρο 31).

Ειδικότερα, ο αποκλεισμός του κατόχου από τη χορήγηση αποκλειστικής χρήσης διπλώματος ευρεσιτεχνίας μπορεί να τεθεί, εφόσον κριθεί «απαραίτητο για την προστασία της δημόσιας τάξης ή της ηθικής, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της ζωής ή της υγείας των ανθρώπων, των ζώων ή των φυτών ή για την αποφυγή σοβαρής βλάβης του περιβάλλοντος.» Επίσης, στη διάταξη του άρθρου 27 παρ. 2 διευκρινίζεται ότι μόνο το γεγονός της μερικής ή ολικής απαγόρευσης ή της έλλειψης πλαισίου προστασίας της ευρεσιτεχνίας από τις εθνικές νομοθεσίες δεν συνιστά λόγο αποκλεισμού του δικαιώματος αποκλειστικής χρήσης από τον κάτοχο της ευρεσιτεχνίας.

Περαιτέρω κάμψη της αποκλειστικής χρήσης της ευρεσιτεχνίας επιφέρει ο μηχανισμός παροχής υποχρεωτικής άδειας σε τρίτο πρόσωπο, δημόσιο ή ιδιώτη (άρθρο 31). Η ανεπιφύλακτη απονομή υποχρεωτικής άδειας χρήσης προβλέπεται «σε περίπτωση εθνικής έκτακτης ανάγκης ή άλλων περιστάσεων εξαιρετικά επείγουσας ανάγκης ή σε περιπτώσεις δημόσιας μη εμπορικής χρήσης». Σε κάθε περίπτωση, απαραίτητη είναι η προηγούμενη ενημέρωση του κατόχου για την απονομή χρήσης της ευρεσιτεχνίας του σε τρίτο.

ii. Η Διεθνής πρακτική εφαρμογής των εξαιρέσεων από την προστασία της ευρεσιτεχνίας

Ο περιορισμός των δικαιωμάτων του κατόχου από τη νομοθεσία που ρυθμίζει τα εμπορικά δικαιώματα της ευρεσιτεχνίας είναι γνωστός στη διεθνή πρακτική. Άλλωστε, η σπουδαιότητα των φαρμάκων για τους ασθενείς είναι και ο βασικότερος λόγος για τον οποίο η ευρεσιτεχνία φαρμάκου δεν εισήχθη στη νομοθεσία των κρατών μέχρι τη δεκαετία του 1960 και σε χώρες όπως για παράδειγμα η Ελβετία, πολύ αργότερα. Η ως τότε έλλειψη νομικής κατοχύρωσης στάθηκε ευεργετικός παράγοντας για την ανάπτυξη της φαρμακευτικής βιομηχανίας στο σύνολό της. Με τη χρήση της αντίστροφης μηχανικής των εφευρέσεων στα φάρμακα, οι μεγάλες δυτικές επιχειρήσεις κατάφεραν να οικοδομήσουν τεράστιες τεχνολογικές δυνατότητες, ενώ παράλληλα στήριξαν αποτελεσματικά την εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος.

Ωστόσο, το ολοένα διευρυνόμενο αίτημα για βέλτιστη ποιότητα της υγειονομικής περίθαλψης δημιούργησε την απαίτηση παραγωγής νέων φαρμάκων και θεραπευτικών μεθόδων από τις φαρμακοβιομηχανίες. Ακολούθως, το κόστος παραγωγής καινοτόμων δραστικών ουσιών και μεθόδων συχνά αποδεικνύεται πολύ υψηλό. Συνεπώς, το κόστος έρευνας και ανάπτυξης αποτελεί τον βασικότερο λόγο θεσμοθέτησης της αποκλειστικής χρήσης των θεραπευτικών ουσιών και μεθόδων από τον κάτοχό τους και τον αποκλεισμό χρήσης τους από τρίτους για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Η διεθνής εμπειρία ωστόσο, καταδεικνύει ότι ο κανόνας της αποκλειστικής χρήσης επιδέχεται εξαιρέσεις, με σπουδαιότερες τις περιστάσεις ανάγκης καταπολέμησης φαινομένων επιδημίας ιδίως σε αναπτυσσόμενες χώρες από τη διεθνή κοινότητα και τα επιμέρους κράτη. Για τον λόγο αυτό ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (στο εξής ΠΟΕ) από τις αρχές του 2000 αναγνώρισε, υπό προϋποθέσεις, της ανάγκη εφαρμογής τους. Η θέση αυτή δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής, ωστόσο η ανάγκη στήριξης των χωρών της Υποσαχάριας Αφρικής για την αντιμετώπιση της πανδημίας του ιού HIV/AIDS με φθηνά γενόσημα αντιρετροϊκά έπεισε και τους πιο δύσπιστους.

Ας σημειωθεί ότι οι εξαιρέσεις της πατέντας, όπως συνομολογήθηκαν στις διασκέψεις του ΠΟΕ εφαρμόστηκαν με φειδώ και αφορούν κατά βάση τη στήριξη χωρών του Τρίτου Κόσμου, ερμηνεύοντας καταρχήν στενά τις ευελιξίες της πατέντας. Αντίθετα, χώρες που βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων οικονομιών, όπως αυτές της Λατινικής Αμερικής, έχουν κατά καιρούς δεχτεί ασφυκτικές πιέσεις από τα οικονομικά ισχυρά κράτη για ταχεία συμμόρφωση και απαρέγκλιτη τήρηση της προστασίας της πατέντας. Ιδίως σε χώρες όπως η Βραζιλία, που διαθέτει εγχώριες φαρμακευτικές με εμπειρία και τεχνογνωσία παραγωγής γενόσημων φαρμάκων κατά πολύ φθηνότερων από τα αμερικανικά, η φαρμακοβιομηχανία των ΗΠΑ άσκησε αφόρητη πίεση προκειμένου να σπάσει τον εγχώριο ανταγωνισμό και να εισέλθει δυναμικά στην εσωτερική αγορά των χωρών αυτών και τα κατάφερε.

Αντί συμπεράσματος

Η διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού είναι άδηλη και το μόνο βέβαιο είναι πως θα αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα στην κουλτούρα της ανθρωπότητας. Επίσης, η πανδημία έφερε την  παγκόσμια οικονομία αντιμέτωπη με το κόστος που συνεπάγεται η καθημερινή και πολυάριθμη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών ανά την υφήλιο.  Εφόσον όμως βρεθεί η  καταπολέμηση του ιού ή και πρόληψη προσβολής από αυτόν,  είναι αναγκαίο και σκόπιμο να χρησιμοποιηθεί όσο πιο άμεσα. Με τη χρήση των ευελιξιών της ευρεσιτεχνίας μπορούν να εξυπηρετηθούν αμφότεροι οι στόχοι τόσο της θωράκισης της δημόσιας υγείας όσο και αποτροπής δημιουργίας αθέμιτων μονοπωλίων και πρακτικών. Άλλωστε, ακόμα και με την εφαρμογή των εξαιρέσεων η Συμφωνία του ΠΟΕ προβλέπει την υποχρέωση αποζημίωσης του κατόχου από το κράτος που χορηγεί αναγκαστική άδεια στην ευρεσιτεχνία του. Εξάλλου, ο θεμελιακός λόγος που προτείνουμε τη χρήση των εξαιρέσεων της πατέντας είναι η διευκόλυνση της όσο πιο άμεσης παραγωγής, κυκλοφορίας του φαρμακευτικού προϊόντος για την καταπολέμηση ή και την αποτροπή προσβολής από τον ιό σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Πρωτοστάτης για την έγκριση του αιτήματος αυτή μπορεί και οφείλει να σταθεί καταρχάς ο Παγκόσμιος Οργανισμός υγείας, διεθνείς οργανισμοί όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και κάθε δημοκρατική δύναμη και παράταξη.

Επιπροσθέτως το φαινόμενο της πανδημίας πέρα από το μείζον που συνιστά  η διασφάλιση της δημόσιας υγείας, έφερε δευτερευόντως τις οικονομίες των κρατών αντιμέτωπες με το κόστος που συνεπάγεται η καθημερινή και πολυάριθμη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών ανά την υφήλιο. Άλλωστε, η ανάπτυξη μονοπωλίων και πρακτικών αθέμιτου ανταγωνισμού που είναι πιθανό να αναπτυχθούν με αφορμή την ευρεσιτεχνία στο φάρμακο κατά του νέου κορονοϊού, αιτιακά ξεπερνά το δικαιοπολιτικό ζήτημα της υγείας λαμβάνοντας ταυτόχρονα περισσότερες νομικές και οικονομικές προεκτάσεις. Συνεπώς, η διεκδίκηση χρήσης της ευρεσιτεχνίας του φαρμάκου καταπολέμησης του νέου κορονοϊού από τα κράτη για τη βέλτιστη παραγωγή και κυκλοφορία του με θεμελιώδη σκοπό την πρόσβαση όλων, αποτελεί κρίσιμη προϋπόθεση για την προστασία του πανανθρώπινου αγαθού της υγείας και μπορεί στη δεδομένη συνθήκη να αποτρέψει περισσότερες συνέπειες με τις οποίες κινδυνεύει να βρεθεί αντιμέτωπη η καθημερινότητά μας.