Έφη Στεφοπούλου: “Ψηφιακό κράτος: μοχλός αλλαγής για το περιβάλλον, την κοινωνία, την οικονομία”

Το κράτος υπήρξε για πολλά χρόνια μετά τη βιομηχανική επανάσταση ο οδηγός των κοινωνιών που έστρεφε τους ανθρώπους σε νέα επαγγέλματα, τρόπο ζωής και αντίληψης της συλλογικής κοινωνικής παρουσίας. Είναι το κράτος το οποίο με την ισχύ που είχε, κατηύθυνε ολόκληρες κοινωνίες από την μικρή τιμαριοποιημένη αγροτική παραγωγή σε οικονομίες κλίμακας και αλυσίδες παραγωγής αξίας. 

Αυτό το κράτος, προϊόντος του χρόνου, οπισθοχώρησε. Τόσο οι κοινωνικές ανακατατάξεις, όσο και άλλοι ιστορικοί παράγοντες, οδήγησαν στην αντίληψη ότι το κράτος πρέπει να είναι «μικρό», «αόρατο», «μη παρεμβατικό». Έτσι το κράτος από οραματιστής και καθοδηγητής των κοινωνικών εξελίξεων, μετατράπηκε σε απλό διαχειριστή μιας πραγματικότητας, που εξελίσσονταν έξω και μακριά από αυτό. Μέχρι που ήρθε η πανδημία. 

Είναι τα κράτη σε όλο τον κόσμο που ανέλαβαν να προστατεύσουν τις ζωές μας. Τα εθνικά συστήματα υγείας που όταν δημιουργούνταν αντιμετώπιζαν ισχυρές κατηγορίες για υπερβάλλοντα παρεμβατισμό, τώρα βγάζουν το φίδι από την τρύπα. Εγείρεται ξανά μια προσδοκία των πολιτών για ένα κράτος – οραματιστή, που δεν θα διαχειριστεί απλά – άλλοτε πιο αποτελεσματικά κι άλλοτε λιγότερο αποτελεσματικά – τα προβλήματα, αλλά θα προετοιμαστεί για τις επόμενες «πανδημίες». Αιφνίδιες καταστροφές και αναταράξεις της καθημερινότητας, είναι η μόνη βέβαιη πρόβλεψη για το μέλλον.

Με την κλιματική αλλαγή ως υποβόσκουσα αιτία τόσο για την παρούσα υγειονομική κρίση, όσο και για επερχόμενες οικονομικές κρίσεις, φυσικές καταστροφές και ακραία φαινόμενα, το κράτος δεν μπορεί παρά να οργανωθεί ώστε να κάνει δύο πράγματα: Από την μια να αναχαιτίσει τους παράγοντες που οδηγούν στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος και να ενισχύσει δράσεις που στοχεύουν στην αποκατάσταση της ζημιάς που ήδη έχει γίνει σε αυτό. Και από την άλλη να μπει πάλι μπροστά και να οδηγήσει τις κοινωνίες σε ένα μέλλον που οι πολίτες θα είναι οχυρωμένοι απέναντι στο αναπάντεχο, και εξοπλισμένοι με την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα που χρειάζονται για να ανταπεξέλθουν σε κάθε νέα πρόκληση.

Εκείνες οι χώρες που θα ενεργήσουν έγκαιρα για την μετάβαση από ένα κράτος – διαχειριστή των διαδικασιών του παρελθόντος, σε ένα προ-δραστικό κράτος (anticipatory state) το οποίο θα χρησιμοποιεί το ανθρώπινο κεφάλαιό της, τα δεδομένα & την τεχνητή νοημοσύνη για να βρίσκεται πάντα ένα βήμα μπροστά από τις ανάγκες των πολιτών και να προσφέρει υπηρεσίες σε εκείνους που τις δικαιούνται προβλέποντας τις ανάγκες τους, θα έχει κερδίσει το στοίχημα της ικανοποίησης των προσδοκιών των πολιτών. Οι ματαιώσεις των προσδοκιών είναι αυτές, που κατά κύριο λόγο, ευθύνονται για την μείωση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς. Κι όπως έχει αποδειχθεί, η μείωση της εμπιστοσύνης έχει σαφείς και μετρήσιμες οικονομικές συνέπειες.

Πλέον τα κράτη μπορούν να χρησιμοποιούν την τεχνολογία, όχι απλά για να αντιγράφουν διαδικασίες που μέχρι πρόσφατα ήταν έγχαρτες, ή για να καταργούν τα φαξ. Η τεχνολογία για ένα σύγχρονο κράτος δεν είναι μόνο ένα μέσο ταχύτερης επικοινωνίας και διεκπεραίωσης διαδικασιών. Την περίοδο της πανδημίας τα κράτη παγκοσμίως έκαναν άλματα σε αυτόν τον τομέα, όχι μόνο γιατί η πανδημία κατέστησε αυτά τα άλματα αναγκαιότητα, αλλά και γιατί οι αλλαγές αυτές ήταν ήδη δρομολογημένες και ώριμες στις περισσότερες περιπτώσεις. Σύμφωνα με την ετήσια έρευνα των Ηνωμένων Εθνών για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, τα στοιχεία για το 2019 δείχνουν μια σαφή ανοδική τάση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση σε όλες τις χώρες, πριν την έλευση της πανδημίας.

Το ζητούμενο πλέον είναι να προβλεφθεί η επόμενη πανδημία, χρησιμοποιώντας όλες τις δυνατότητες ανίχνευσης και τα δεδομένα που είναι διαθέσιμα. Να προβλεφθούν – και να επικοινωνηθούν σωστά – οι άμεσοι μακροοικονομικοί κίνδυνοι, ή οι ευκαιρίες, να προσδιοριστούν με ακρίβεια τα ευάλωτα σημεία των υποδομών που θα κινδυνεύσουν στην επόμενη φυσική καταστροφή. Να προβλεφθούν, όμως, όχι μόνο τα μεγάλα αλλά και τα μικρά, όπως η λήξη της φορολογικής μας ενημερότητας, ώστε να λάβουμε αυτόματα την ανανεωμένη στον υπολογιστή μας. Το επόμενο βήμα ενός σύγχρονου κράτους δεν είναι απλά η διασύνδεση των βάσεων δεδομένων – αυτό πλέον, ορθώς, είναι ο κανόνας – αλλά η τεχνικά και επιστημονικά τεκμηριωμένη προετοιμασία για γεγονότα του μέλλοντος, τα οποία ήδη βρίσκονται σε τροχιά πραγματοποίησης. 

Είναι η εποχή που δεν αρκεί να σκεφτούμε και να δράσουμε με γνώμονα το τι μπορεί να κάνει το κράτος, αλλά με γνώμονα το τι πρέπει να είναι το κράτος. Μπαίνουμε σε μια νέα εποχή όπου η ηλεκτρονική διακυβέρνηση δεν εστιάζει στη διασύνδεση των υποδομών, αλλά σε νέες λειτουργίες και δυνατότητες που ανοίγει η τεχνητή νοημοσύνη. Παράλληλα πρέπει να τεθούν οι όροι διαφάνειας και τα εχέγγυα αμεροληψίας των αλγορίθμων που δεν θα αναπαράγουν στερεότυπα. 

Αν στον 20ο αιώνα τα μέρη του διοικητικού συστήματος ήταν οι ρυθμίσεις (δηλαδή οι νόμοι και κανόνες), το ανθρώπινο δυναμικό, οι διοικητικές δομές και οι υποδομές, στον 21ο αιώνα η πληροφορία έχει αναδειχθεί με ένταση ως ακόμα ένα οργανικό μέρος του διοικητικού συστήματος. Τους καλά μορφωμένους δημοσίους υπαλλήλους, τους ακαδημαϊκούς και τους πολιτικούς θα τους απασχολεί όλο και περισσότερο ο τρόπος συλλογής των κατάλληλων πληροφοριών, που είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση των αναδυόμενων προκλήσεων. Η διέλευση μεταξύ της αυξανόμενης ανάγκης για προστασία των προσωπικών δεδομένων και της επίσης αυξανόμενης ανάγκης για δεδομένα, είναι ένα διοικητικό σλάλομ στο οποίο πρέπει να εκπαιδευτεί μια σύγχρονη διοίκηση.

Δεν αρκεί, όμως, να σκεφτόμαστε μόνο τα πιθανά προβλήματα, το τι μπορεί να πάει στραβά για να προετοιμαστούμε. Το κράτος, λειτουργώντας προ-δραστικά και χρησιμοποιώντας κάθε ευρώ του προϋπολογισμού του με σοφία, βασισμένη στην ανάλυση δεδομένων, θα πρέπει να αναζωπυρώσει την εμπιστοσύνη των πολιτών σε αυτό. Να κάνει σαφές ότι η λειτουργία του δεν είναι μόνο η διαχείριση της τρέχουσας καθημερινότητας, αλλά και η προετοιμασία για το άμεσο και το μακροπρόθεσμο μέλλον. Μια προετοιμασία που είναι αδύνατη χωρίς τη γνώση και τα σύγχρονα εργαλεία λήψης αποφάσεων που μας παρέχει η τεχνολογία της πληροφορίας: τεχνητή νοημοσύνη, διαμοιρασμός δεδομένων, μηχανική εκμάθηση, μαζικά δεδομένα.