Γαβριήλ Κουρής: Η Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη ως ορόσημο και αφετηρία για ένα νέο πολιτικό σχέδιο ενίσχυσης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης

*Ο ΓΑΒΡΙΗΛ Α. ΚΟΥΡΗΣ είναι Δρ. Διοικητικός – Πολιτικός Επιστήμων, Γενικός Γραμματέας Ο.Τ.Α.

Η διακήρυξη της 3^ης του Σεπτέμβρη του 1974 αποτέλεσε – και αποτελεί – για το ΠΑΣΟΚ ένα ιστορικό ορόσημο αλλά και μια – αδιαμφισβήτητη – ιδεολογικοπολιτική πυξίδα η οποία ενεργοποίησε και ενέπνευσε μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας, υπό το τρίπτυχο «Εθνική Ανεξαρτησία- Λαϊκή Κυριαρχία- Κοινωνική Απελευθέρωση», συνεισφέροντας, αν μη τι άλλο, σε μια πρωτοφανή αλλαγή παραδείγματος στην κοινωνικο-πολιτική ζωή της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. 

Το εν λόγω ριζοσπαστικό κείμενο, εκτός των βασικών αρχών και στόχων που προσδιόριζε, εμπεριείχε και μια σειρά από αιτήματα που συνδέονταν με την ανάγκη θεμελίωσης ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, μεταξύ των οποίων περιλαμβανόταν «η προώθηση της διοικητικής αποκέντρωσης με ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης».

Το συγκεκριμένο αίτημα, στο πέρασμα των χρόνων, πέρασε από πολλά «κύματα», δίχως όμως να μπορέσει να υλοποιηθεί – επί της ουσίας – στην πράξη. Σήμερα, 49 χρόνια μετά από την εν λόγω ιστορική διακήρυξη, το αίτημα για περισσότερη αποκέντρωση και ενίσχυση της αυτοδιοίκησης παραμένει πιο επίκαιρο από ποτέ. 

Οι μείζονες κρίσεις και καταστάσεις που βίωσε η τοπική αυτοδιοίκηση από το 2010 και μετά σε συνδυασμό με το δυσλειτουργικό τοπίο που βιώνει εδώ και πάρα πολλά χρόνια η αυτοδιοίκηση, λόγω της αδυναμίας επίλυσης εγγενών αδυναμιών και διαχρονικών ελλείψεων και προβλημάτων – όπως αυτά της αδυναμίας διασφάλισης της οικονομικής βιωσιμότητας και αυτοτέλειας, της ελλιπούς στελέχωσης, της γραφειοκρατικής λειτουργίας, του ασφυκτικού πλαισίου εποπτείας και ελέγχου, της μη ισόρροπης χωρικής ανάπτυξης, κ.α. – καθιστούν επιβεβλημένη τη διαμόρφωση ενός νέου πολιτικού σχεδίου που θα θέτει στο επίκεντρο την ενίσχυση της αποκέντρωσης του κράτους με τη δημιουργία ισχυρών Δήμων και Περιφερειών που θα διαθέτουν επαρκείς οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους για την αποτελεσματική άσκηση των αρμοδιοτήτων τους και τη βελτίωση της επιχειρησιακής και λειτουργικής ικανότητας τους. 

Το ΠΑΣΟΚ, ως φορέας ουσιαστικής πολιτικής αλλαγής, μπορεί – και οφείλει – να διαμορφώσει και να εγγυηθεί για την επόμενη ημέρα ένα μεσοπρόθεσμο εθνικό σχέδιο ανάπτυξης και ανασυγκρότησης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης που θα συμβάλλει με σαφή τρόπο και θα στοχεύει: (α) στην ενίσχυση της αρχής της επικουρικότητας, (β) στην προώθηση της αποκέντρωσης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της εδαφικής συνοχής και (γ) στην ενδυνάμωση των θεσμών διακυβέρνησης, διαφάνειας και συμμετοχής στο σύστημα της αυτοδιοίκησης.

Η πρωτοβουλία για το νέο αυτό σχέδιο θα πρέπει να ξεκινήσει αμέσως μετά από τις αυτοδιοικητικές εκλογές και να χαρακτηρίζεται από μια δημοκρατική, συνεργατική και συμμετοχική προσέγγιση που θα δίνει «φωνή» και έκφραση σε όλους τους ανθρώπους της αυτοδιοίκησης αλλά και σε κάθε ενεργό πολίτη, με στόχο να καταλήξει σ’ ένα ολοκληρωμένο και συνεκτικό πολιτικό σχέδιο αλλαγών και μεταρρυθμίσεων για την τοπική αυτοδιοίκηση του 2030. Σε αυτό το σχέδιο, θα πρέπει κατά την άποψη μου, να αποτυπωθούν με σαφήνεια, ρεαλισμό και οραματική προοπτική, οκτώ (8) μείζονες προτεραιότητες. Αυτές συνοψίζονται στις εξής: 

1. Επανασχεδιασμός του συστήματος τοπικής διακυβέρνησης, με ενίσχυση της αποκέντρωσης και ανα-οριοθέτηση των αρμοδιοτήτων μεταξύ κεντρικής διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης – στο πλαίσιο της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης ως μοντέλου λειτουργικής οργάνωσης του Κράτους. Σημαντικό στοιχείο που οφείλει να εξεταστεί στο πλαίσιο αυτό είναι η ενίσχυση της ενδοδημοτικής αποκέντρωσης  με τη μεταφορά αποφασιστικών αρμοδιοτήτων – ιδιαίτερα αυτών που άπτονται της καθημερινότητας – αλλά και πόρων στο επίπεδο της Κοινότητας με στόχο την παροχή άμεσων και αποτελεσματικών υπηρεσιών όσο πιο κοντά στον δημότη, με ταυτόχρονη αναβάθμιση του επιτελικού/στρατηγικού και συνάμα του κανονιστικού και αναπτυξιακού ρόλου των συλλογικών οργάνων των Δήμων. Ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει επίσης να δοθεί τόσο στην ανάπτυξη ενός συστήματος στρατηγικής διοίκησης και στοχοθεσίας που θα αξιοποιεί τα εργαλεία του συμμετοχικού σχεδιασμού και θα επενδύει στην αναβάθμιση της εσωτερικής οργάνωσης των Δήμων όσο και στην ενίσχυση των μηχανισμών διαφάνειας, λογοδοσίας και διαβούλευσης σε τοπικό επίπεδο.
2. Διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας και αυτοτέλειας των ΟΤΑ και ανασχεδιασμός του συστήματος οικονομικής λειτουργίας αυτών. Στο πλαίσιο αυτό απαιτείται, μεταξύ άλλων, να υπάρξει: (α) η αλλαγή του συστήματος κατανομής των ΚΑΠ, της κρατικής δηλαδή χρηματοδότησης των Δήμων, στη βάση αντικειμενικών επιστημονικών κριτηρίων που να διασφαλίζουν κατ’ ελάχιστον την κάλυψη του βασικού κόστος λειτουργίας αυτών – ιδιαίτερα των μικρών, ορεινών και νησιωτικών – και μέρους των επενδυτικών δαπανών τους που σχετίζονται με την εκτέλεση αναγκαίων έργων και την εκπόνηση μελετών, (β) η σύνταξη ενιαίου Κώδικα Οικονομικής Διοίκησης και Εσόδων των ΟΤΑ, ο οποίος θα αναθεωρήσει/επικαιροποιήσει τους θεσμικούς κανόνες που διέπουν όλα τα ζητήματα οικονομικής και λογιστικής λειτουργίας των ΟΤΑ και ιδίως ότι αφορά τα έσοδα των Δήμων, τα οποία σήμερα διέπονται από μια απαρχαιωμένη και διάσπαρτη νομοθεσία καθώς και τα ζητήματα δανεισμού ιδίως για  επενδυτικούς/αναπτυξιακούς σκοπούς, (γ) ο ανασχεδιασμός του πλαισίου παροχής και κοστολόγησης των ανταποδοτικών υπηρεσιών (ηλεκτροφωτισμός, καθαριότητα, ύδρευση, κλπ) ανά κατηγορία μεγέθους Δήμων, ώστε να διασφαλίζεται η ισοσκελισμένη και αποτελεσματική εκτέλεση των εν λόγω υπηρεσιών και να μην υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις στα τέλη που καλούνται να πληρώνουν οι πολίτες για ίδιες υπηρεσίες σε διαφορετικούς Δήμους με παρόμοια χαρακτηριστικά, (δ) η θεσμοθέτηση του συμμετοχικού προϋπολογισμού ως τμήμα του τακτικού δημοτικού προϋπολογισμού στο πλαίσιο της συνολικότερης φιλοσοφίας για ενίσχυση της διαφάνειας, της κοινωνικής λογοδοσίας και της συμμετοχής των πολιτών στο σύστημα λήψης αποφάσεων των Δήμων.
3. Προώθηση μιας ευρείας διοικητικής και κανονιστικής «σεισάχθειας», με στόχο την απλοποίηση των διοικητικών διαδικασιών και τη μείωση της περιττής γραφειοκρατίας στην εσωτερική λειτουργία των ΟΤΑ. Η συγκεκριμένη παρέμβαση έχει επείγοντα χαρακτήρα λαμβάνοντας υπόψη την πολυπλοκότητα του θεσμικού και κανονιστικού πλαισίου που σήμερα διέπει την υλοποίηση των διαδικασιών στους ΟΤΑ.
4. Επιτάχυνση της διαδικασίας ψηφιακού μετασχηματισμού της τοπικής αυτοδιοίκησης, ώστε οι ΟΤΑ να είναι σε θέση να διαμορφώσουν μια ολοκληρωμένη και μακρόπνοη  ψηφιακή στρατηγική, η οποία θα συμβάλλει ουσιαστικά στη γεφύρωση του ψηφιακού χάσματος, στη βελτίωση της εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας αυτών και στην ανάπτυξη νέων ψηφιακών εργαλείων και δυνατοτήτων για την παροχή περισσότερο αποτελεσματικών, διαλειτουργικών, καινοτόμων και υψηλής ποιότητας υπηρεσιών στους πολίτες και στις επιχειρήσεις. Αναγκαία συνθήκη για να γίνει πράξη ο ψηφιακός μετασχηματισμός των ΟΤΑ αποτελεί – σε κάθε περίπτωση – η ύπαρξη ενός ολοκληρωμένου προγράμματος τεχνικής και οικονομικής υποστήριξης αυτών, μέσα από το οποίο θα επιτυγχάνεται η χρηματοδότηση των αναγκαίων επενδύσεων τόσο για τη δημιουργία νέων ψηφιακών υπηρεσιών, τεχνολογιών και υποδομών όσο και για τη διασφάλιση της διαθεσιμότητας, διαλειτουργικότητας, συντηρησιμότητας και βιωσιμότητας τους, καθώς επίσης και η αναβάθμιση των ψηφιακών δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού των ΟΤΑ.
5. Ενίσχυση της αστικής ανθεκτικότητας των για την αποτελεσματική διαχείριση αιφνίδιων κρίσεων και έκτακτων αναγκών (όπως είναι οι σεισμοί, πλημμύρες, επιδημίες κτλ) αλλά και χρόνιων πιέσεων (όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, οι ανεπαρκείς ή ελλιπώς συντηρημένες υποδομές, η ανεργία, κλπ) που απειλούν την οικονομική και κοινωνική συνοχή σε τοπικό επίπεδο. Προς την κατεύθυνση αυτή είναι αναγκαίο να διαμορφωθεί ένας ενιαίος, κεντρικός σχεδιασμός που θα συνθέσει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο (νομοθετικό,  κανονιστικό και στρατηγικό) προώθησης της αστικής ανθεκτικότητας στις αυτοδιοικητικές πολιτικές και ο οποίος θα συνοδεύεται από διασφαλισμένα χρηματοδοτικά εργαλεία για την υλοποίηση έργων και δράσεων σε τοπικό επίπεδο που θα δώσουν τη δυνατότητα στις πόλεις και στις περιφέρειες να γίνουν περισσότερο ανθεκτικές και βιώσιμες, ενισχύοντας ή αναβαθμίζοντας – σε πρώτη φάση – τις κρίσιμες υποδομές και τα δίκτυα τους.
6. Υλοποίηση του «πράσινου» μετασχηματισμού της αυτοδιοίκησης για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών, κλιματικών και ενεργειακών προκλήσεων και την προώθηση της κλιματικής ουδετερότητας. Στο πλαίσιο αυτό απαιτείται να υπάρξει σχεδιασμός και υλοποίηση ενός ολοκληρωμένου, διατομεακού και πολυταμειακού προγράμματος για την πράσινη μετάβαση, μέσω του οποίου θα δίνεται η δυνατότητα σε όλες τις πόλεις – ανεξαρτήτου μεγέθους ή πληθυσμού – και στις περιφέρειες, να έχουν πρόσβαση στα κατάλληλα χρηματοδοτικά και υποστηρικτικά εργαλεία για την εκπόνηση των αναγκαίων μελετών και την εκτέλεση των αντίστοιχων έργων και παρεμβάσεων που θα συμβάλουν στην ενίσχυση της βιώσιμης κινητικότητας και της ηλεκτροκίνησης, στην εξοικονόμηση και παραγωγή ενέργειας – αξιοποίηση των ΑΠΕ, στην προστασία του κλίματος και της βιοποικιλότητας, στην εξοικονόμηση και επανάχρηση των υδάτινων πόρων και στην προώθηση της κυκλικής οικονομίας σε τοπικό επίπεδο.
7. Αναδιάρθρωση του συστήματος κοινωνικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο, μέσα από την περαιτέρω ενίσχυση, ανάπτυξη και αναβάθμιση των δημοτικών κοινωνικών δομών και υπηρεσιών και τη λειτουργική διασύνδεση τους με τις κρατικές προνοιακές δομές και τις δομές πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Για το σκοπό αυτό απαιτείται μια νέα εθνική στρατηγική για την αποκεντρωμένη κοινωνική διοίκηση και πολιτική, μέσω του οποίου η πρωτοβάθμια Τοπική Αυτοδιοίκηση θα καθίσταται ως ο κύριος φορέας παροχής κοινωνικών υπηρεσιών προς τους πολίτες. Μια τέτοια στρατηγική θα πρέπει αφενός, να «θεραπεύει» τις αδυναμίες και στρεβλώσεις του υφιστάμενου συστήματος (όπως η ανομοιογένεια, η αποσπασματικότητα και η έλλειψη συνέχειας στην άσκηση των κοινωνικών πολιτικών, οι επικαλύψεις και τα κενά παρέμβασης σε τομείς κοινωνικών δράσεων μεταξύ α’ και β’ βαθμού αυτοδιοίκησης αλλά και σε σχέση με άλλους φορείς, κ.α.) και αφετέρου, να συμβάλει στη θεσμοθέτηση και ανάπτυξη νέων εργαλείων και υπηρεσιών κοινωνικού χαρακτήρα για την υποστήριξη των ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού και την – έγκαιρη και έγκυρη – καταγραφή, αποτύπωση και αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων και αναγκών σε τοπικό επίπεδο.
8. Αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού της αυτοδιοίκησης ως συνθήκη βελτίωσης της ποιότητας και αποδοτικότητας των ΟΤΑ μέσα από ένα νέο πλαίσιο θεσμικών ρυθμίσεων που θα στηρίζεται στο τετράπτυχο «κατάλληλη στελέχωση, συνεχής επιμόρφωση, αποτελεσματική διοίκηση και αντικειμενική αξιολόγηση». 

Είναι σαφές πως οι παραπάνω προτεραιότητες και κατευθύνσεις πολιτικής, θα πρέπει να διασυνδεθούν με συγκεκριμένα χρηματοδοτικά εργαλεία και μηχανισμούς με δεσμευτικούς και διασφαλισμένους πόρους, όπως το Ταμείο Ανάκαμψης και το νέο ΕΣΠΑ, καθώς επίσης να εξειδικευτούν περαιτέρω – μέσα από ένα ευρύ δημόσιο και κοινωνικό διάλογο που θα αξιοποιεί, μεταξύ άλλων, και τα σύγχρονα ψηφιακά μέσα που το ΠΑΣΟΚ διαθέτει, όπως είναι η πλατφόρμα  digitalsociety.gr – με μέτρα και παρεμβάσεις θεσμικής, οργανωτικής και επιχειρησιακής αλλαγής, στρατηγικού και παραδειγματικού χαρακτήρα, που θα αναδιατάσσουν δομικά και θα ενισχύουν ουσιαστικά την οργάνωση, τη λειτουργία, τους πόρους, τις δυνάμεις και εν τέλει τις δυνατότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.